Sa sinh dục
1. ĐẠI CƯƠNG
Sa sinh dục còn gọi là sa tử cung, nhưng gọi sa sinh dục thì đúng
hơn, vì trong nhiều trường hợp không những chỉ sa tử cung, mà còn sa cả
thành trước âm đạo kèm theo có sa bàng quang và sa cả thành sau âm đạo
kèm theo trực tràng.
Sa sinh dục là một bệnh khá phổ biến ở phụ nữ Việt nam, nhất là phụ nữ
ở nông thôn, trong lứa tuổi từ 40 – 50 trở lên chiếm khoảng 5 – 8%.
Đây là bệnh không nguy hiểm đến tính mạng, nhưng lại ảnh hưởng nhiều
đến sinh hoạt, lao động của phụ nữ. Bệnh thường gặp ở những người chửa
đẻ nhiều, đẻ quá sớm, quá dày và những lần đẻ trước không không được đỡ
đẻ an toàn, đúng kỹ thuật.
2. CƠ CHẾ SINH BỆNH - NGUYÊN NHÂN
2.1. Cơ chế giữ tử cung không sa
Bình thường, tư thế tử cung trong hố chậu là gập trước, thân tử
cung hợp với cổ tử cung một góc 120 độ, tử cung hợp với trục âm đạo
thành một góc 90 độ.
Các tổ chức và dây chằng giữ cho tử cung ở tư thế bình thường gồm:
- Tổ chức cơ: các cơ hoành chậu hông trong đó quan trọng nhất là cơ nâng hậu môn.
- Các dây chằng: dây chằng tử cung-cùng, dây chằng tròn, dây chằng rộng.
- Tổ chức liên kết dưới phúc mạc và trên cơ nâng hậu môn, các tổ chức
này kết lại thành những vách ràng buộc các tạng với nhau, với thành
chậu và đáy chậu.
Hệ thống dây chằng chỉ có giá trị tương đối, quan trọng nhất để giữ tử cung là các vách âm đạo và tầng sinh môn.
Do âm đạo hợp với tử cung một góc 90 độ, nên khi người phụ nữ đứng,
dưới áp lực trong ổ bụng, tử cung không những không sa vào âm đạo mà
còn có tác dụng đóng kín hoành chậu, tầng sinh môn với các cơ, các màng
cơ.
2.2. Cơ chế dẫn đến sa sinh dục
Những thay đổi sau có thể dẫn đến sa sinh dục:
- Sự thay đổi tư thế tử cung: những tử cung ở tư thế đổ sau hoặc trung
gian làm cho thân và cổ tử cung trên cùng một trục với âm đạo, dưới áp
lực trong ổ bụng dễ làm cho tử cung và âm đạo sa ra ngoài.
- Sự thay đổi các tổ chức của đáy châu: là nguyên nhân chính gây ra sa
sinh dục. Ví dụ: cơ nâng hậu môn bị rách, các màng cơ bị giãn mỏng và
yếu, nút thớ trung tâm bị phá huỷ. Những thay đổi này làm sa thành âm
đạo rồi sẽ dẫn đến sa tử cung.
2.3. Nguyên nhân sa sinh dục
- Chửa đẻ nhiều lần, đẻ dày, đẻ không được đỡ đẻ an toàn đúng kỹ thuật, rách tầng sinh môn không khâu.
- Lao động nặng hoặc quá sớm sau đẻ làm tăng áp lực ổ bụng, đè vào đáy chậu còn mềm yếu dễ gây nên sa sinh dục.
- Các nguyên nhân gây tăng áp lực ổ bụng thường xuyên: mang vác, gánh
gồng nặng, táo bón trường diễn, ho kéo dài, những người bán hàng rong
thường xuyên ngồi bệt trên lề đường…
- Rối loạn dinh dưỡng ở người già, hệ thống treo và nâng đỡ tử cung suy yếu.
- Ngoài ra có thể do cơ địa bẩm sinh ở người chưa đẻ lần nào.
3. GIẢI PHẪU BỆNH
3.1. Sa sinh dục ở người đẻ nhiều lần
Thời gian đầu thường là sa thành trước hoặc thành sau âm đạo, sau đó kéo theo sa tử cung, cổ tử cung.
* Mức độ và thành phần của khối sa sinh dục: dựa vào vị trí sa của cổ tử cung so với âm hộ chia làm 3 độ sa sinh dục.
- Sa sinh dục độ I:
+ Sa thành trước âm đạo, kèm theo sa bàng quang.
+ Sa thành sau âm đạo, nếu sa nhiều kéo theo sa cả trực tràng.
+ Cổ tử cung sa thấp trong âm đạo nhưng chưa tới âm hộ.
- Sa sinh dục độ II:
+ Sa thành trước âm đạo và bàng quang.
+ Sa thành sau âm đạo, có thể kèm sa trực tràng.
+ Cổ tử cung sa thập thò âm hộ.
- Sa sinh dục độ III:
+ Sa thành trước âm đạo và bàng quang.
+ Sa thành sau âm đạo, có thể kèm theo sa trực tràng.
+ Tử cung, cổ tử cung sa thấp, cổ tử cung sa hẳn ra ngoài âm hộ.
* Các thương tổn phối hợp:
- Cổ tử cung thường viêm loét, phì đại do bị cọ sát lâu ngày với quần bệnh nhân.
- Tử cung thường teo nhỏ do người già đã mãn kinh, song một số trường
hợp có thể có u xơ tử cung hoặc u nang buồng trứng kết hợp.
- Tầng sinh môn thường có vết rách cũ không được khâu tại điểm 6 giờ, cơ tầng sinh môn mềm nhão, suy yếu.
- Một số trường hợp có sỏi bàng quang, viêm bàng quang, xuất huyết bàng
quang - hậu quả của ứ trệ nước tiểu lâu ngày do niệu đạo bị gập.
3.2. Sa sinh dục ở người chưa đẻ lần nào
Thường là sa tử cung đơn thuần, cổ tử cung dài, thò ra ngoài âm đạo, thành âm đạo không bị sa.
4. TRIỆU CHỨNG – CHẨN ĐOÁN
4.1. Triệu chứng
* Cơ năng: Triệu chứng cơ năng tuỳ thuộc mức độ sa nhiều hay ít,
thời gian sa mới hay đã lâu, sa đơn thuần hay còn có tổn thương phối
hợp. Các triệu chứng cơ năng của sa sinh dục gồm có:
- Khối sa lồi ở vùng âm hộ, tầng sinh môn:
+ Ban đầu kích thước khối sa nhỏ, sa không thường xuyên, xuất hiện khi
lao động hoặc đi lại nhiều, nằm nghỉ thì khối sa tụt vào trong âm đạo
hoặc tự đẩy lên được.
+ Càng về sau khối sa càng to, sa thường xuyên, không đẩy lên được nữa.
- Tức nặng bụng dưới, cảm giác vướng víu khó chịu vùng âm hộ - tầng
sinh môn, ảnh hưởng đến lao động và sinh hoạt hàng ngày của BN.
- Các triệu chứng rối loạn tiểu tiện (do bàng quang và niệu đạo bị sa):
Đái khó, đái buốt, són đái, đái ra máu khi có viêm bàng quang hoặc có
sỏi bàng quang hình thành do sự ứ trệ nước tiểu lâu ngày. Đôi khi bệnh
nhân đến viện vì bí đái cấp.
- Rối loạn đại tiện (do sa trực tràng): đại tiện khó, táo bón, BN hay
có cảm giác mót rặn, tức nặng vùng hậu môn. Các triệu chứng này ít gặp
hơn so với rối loạn tiểu tiện.
- Chảy máu, dịch từ cổ tử cung do cổ tử cung bị viêm nhiễm, cọ sát.
- Sa sinh dục ở người trẻ có thể vẫn có thai nhưng dễ bị sảy thai hoặc đẻ non.
* Thực thể: Cần thăm khám cẩn thận, tỉ mỉ:
+ Đánh giá kích thước, mức độ và các thành phần trong khối sa sinh dục:
- Kích thước khối sa sinh dục có thể to nhỏ khác nhau tuỳ thuộc vào mức
độ và thời gian sa sinh dục. Nếu có bí đái, phải thông tiểu để đánh giá
kích thước khối sa sinh dục được chính xác.
- Mức độ sa sinh dục: có 3 độ như đã nói ở trên.
- Các thành phần trong khối sa sinh dục: thường là sa thành trước âm
đạo (kèm theo sa bàng quang), sa thành sau âm đạo (có thể kèm sa trực
tràng), sa cổ tử cung và thân tử cung. Cần đánh giá cổ tử cung có tổn
thương viêm loét, phì đại hay không?
+ Cho bệnh nhân ngồi rặn hoặc ho để khối sa sinh dục xuất hiện rõ hơn (nếu sa không thường xuyên).
+ Khám tiểu khung: đẩy khối sa vào âm đạo, thực hiện thao tác thăm âm
đạo kết hợp với nắn bụng để đánh giá kích thước, độ di động của tử cung
và hai phần phụ, đánh giá mức độ dính của chúng trong trường hợp có vết
mổ cũ, từ đó tiên lượng và dự kiến phương pháp phẫu thuật.
+ Thăm trực tràng: mục đích để đánh giá mức độ sa trực tràng và độ dày
của phên trực tràng - âm đạo giúp cho việc thực hiện phẫu thuật an
toàn, đề phòng tổn thương trực tràng.
+ Đánh giá tình trạng tầng sinh môn và cơ nâng hậu môn.
* Toàn thân: cần khám phát hiện các bệnh lý toàn thân như bệnh tim,
phổi mãn tính, huyết áp cao… để điều trị nội khoa ổn định trước khi
phẫu thuật sa sinh dục.
4.2. Chẩn đoán
* Chẩn đoán xác định:
- Đặc điểm của bệnh là thường gặp ở người từ 40 – 50 tuổi trở lên, bệnh tiến triển chậm, có thể từ vài năm đến hàng chục năm.
- Tiền sử thường đẻ nhiều, đẻ dày, không được đỡ đẻ an toàn, sau đẻ lao động nặng sớm.
- Triệu chứng cơ năng gồm khối sa vùng âm hộ, tức nặng bụng dưới, kèm theo có thể có rối loạn đại, tiểu tiện.
- Khám thực thể xác định kích thước, mức độ, nội dung khối sa; tình
trạng tầng sinh môn; đánh giá vùng tiểu khung có khối u, có dính hay
không?.
* Chẩn đoán phân biệt:
Chẩn đoán sa sinh dục thường dễ, dẫu sao chúng ta cũng nên chú ý tới hai bệnh dễ nhầm với sa sinh dục, đó là:
- Lộn tử cung.
- Cổ tử cung dài và phì đại đơn thuần.
[newpage]
5. TIẾN TRIỂN, BIẾN CHỨNG
5.1. Tiến triển
Nói chung, sa sinh dục tiến triển chậm. Theo thời gian, nếu không
được xử trí thì ngày càng sa nhiều hơn, mức độ sa nhanh hay chậm tuỳ
thuộc vào tuổi tác và mức độ lao động nặng hay nhẹ.
5.2. Biến chứng
Các biến chứng do sa sinh dục gây nên gồm:
- Viêm loét, chảy máu cổ tử cung kéo dài (do bị cọ sát), làm cho việc vệ sinh chăm sóc hàng ngày rất bất tiện.
- Thành âm đạo sa dễ bị viêm, khô, rát, có thể xuất huyết do bị cọ sát;
người bệnh đau đớn khó chịu, mất dần khả năng sinh hoạt tình dục.
- Tử cung – phần phụ dễ bị viêm ngược dòng do viêm cổ tử cung.
- Bàng quang và niệu đạo bị sa (theo thành trước âm đạo) gây rối loạn
tiểu tiện, bí đái, lâu ngày dẫn đến viêm bàng quang, sỏi bàng quang,
xuất huyết bàng quang, rò bàng quang - âm đạo, thận ứ niệu.
- Khi thành sau âm đạo sa nhiều sẽ kéo theo sa trực tràng gây rối loạn đại tiện (ỉa khó, mót rặn, són phân…).
6. ĐIỀU TRỊ SA SINH DỤC
6.1. Điều trị nội khoa
* Chỉ định:
- Với sa sinh dục độ I.
- Sa độ II, III nhưng bệnh nhân quá già, hoặc có bệnh toàn thân chống chỉ định phẫu thuật, hoặc bệnh nhân quá trẻ.
* Cách điều trị:
- Cho đeo dụng cụ đỡ tử cung bằng chất dẻo (pessarium).
- Dùng Estrogen tác dụng đơn thuần ở âm đạo.
- Thể dục liệu pháp.
- Ngâm tầng sinh môn và khối sa sinh dục hàng ngày trong các dung dịch
sát trùng, nước chè xanh, nước sắc lá trầu không có tác dụng làm săn se
niêm mạc âm đạo, chống viêm.
- Điều trị các biến chứng nếu có.
6.2. Điều trị ngoại khoa
Phẫu thuật là phương pháp chủ yếu trong điều trị sa sinh dục.
6.2.1. Chỉ định
Sa sinh dục độ II và độ III, nghĩa là những trường hợp sa sinh dục có triệu chứng cơ năng mới cần phẫu thuật.
6.2.2. Nguyên tắc
Các phẫu thuật sa sinh dục rất nhiều nhưng nguyên tắc chung để chọn lựa phẫu thuật như sau:
* Phẫu thuật sa sinh dục nên tiến hành theo đường âm đạo hơn là đường bụng.
* Các phẫu thuật nhằm phục hồi lại hệ thống đỡ tử cung (tức là làm lại
thành trước âm đạo, thành sau âm đạo, khâu chặt lại cơ nâng hậu môn,
khâu treo bàng quang) cho kết quả tốt hơn là phẫu thuật phục hồi lại
các dây chằng tử cung (như treo dây chằng tròn vào thành bụng, treo tử
cung vào ụ nhô).
* Trước phẫu thuật cần đánh giá đầy đủ các yếu tố sau:
- Tuổi, thể trạng và các bệnh lý toàn thân:
+ Bệnh nhân sa sinh dục thường cao tuổi nên thể trạng thường không tốt,
có thể quá béo, quá gầy; có thể có các bệnh toàn thân như thiếu máu,
bệnh tim mạch, hô hấp, huyết áp cao, tiểu đường…Đôi khi các yếu tố này
sẽ là yếu tố chống chỉ định mổ hoặc cần điều trị trước khi mổ.
+ Không nên mổ cho những bệnh nhân quá trẻ hoặc quá già, trừ khi sa quá nhiều và thể trạng cho phép.
- Mức độ sa sinh dục.
- Ảnh hưởng của sa sinh dục đến các cơ quan lân cận: tình trạng sa bàng quang, sa trực tràng; rối loạn tiểu tiện, đại tiện?.
- Tình trạng âm đạo, cổ tử cung bình thường hay viêm nhiễm. Nếu có viêm
cổ tử cung, âm đạo cần đặt thuốc và vệ sinh hàng ngày trước mổ.
- Tử cung, hai phần phụ có u cục không?.
- Bụng có vết mổ cũ không? tiên lượng mức độ dính vùng tiểu khung?.
- Bệnh nhân còn nhu cầu sinh đẻ không? còn quan hệ tình dục không?.
- Điều kiện trang bị của cơ sở y tế và trình độ phẫu thuật viên.
6.2.3. Một số phẫu thuật thông thường
* Các phẫu thuật bảo tồn âm đạo:
· Phẫu thuật Manchester:
- Chỉ định:
+ Phụ nữ trẻ, sa sinh dục độ II.
+ Người già, sa sinh dục độ II, không có điều kiện thực hiện PT Crossen hoặc cắt tử cung hoàn toàn đường bụng.
- Kỹ thuật:
+ Cắt cổ tử cung.
+ Sửa chữa thành trước âm đạo sa.
+ Khâu treo bàng quang và khâu ngắn dây chằng Mackenroth.
+ Sửa chữa thành sau âm đạo sa, khâu chặt lại cơ nâng hậu môn.
+ Tái tạo lại tầng sinh môn.
· Phẫu thuật Crossen:
- Chỉ định: phương pháp này chủ yếu dùng cho người cao tuổi, từ 40 tuổi trở lên và sa sinh dục độ III.
- Kỹ thuật:
+ Cắt tử cung đường âm đạo.
+ Sửa chữa thành trước âm đạo sa.
+ Khâu treo bàng quang.
+ Sửa chữa thành sau âm đạo sa, khâu chặt lại cơ nâng hậu môn.
+ Tái tạo lại tầng sinh môn.
· Phẫu thuật Ameline – Huguier:
Khâu treo tử cung vào mỏm nhô bằng một vạt da hay chất liệu tổng
hợp, chỉ định cho những bệnh nhân trẻ bị sa sinh dục độ II, độ III.· Phẫu thuật Shirodkar:
Làm ngắn dây chằng tử cung – cùng và đính nó vào eo trước tử cung, áp dụng cho người trẻ chưa sinh đẻ bị sa sinh dục độ II.
* Các phẫu thuật làm bít âm đạo:
- Chỉ định: sa sinh dục độ II hoặc độ III, bệnh nhân già trên 60
tuổi, không còn quan hệ tình dục nữa, cần được sự đồng ý của cả hai vợ
chồng.
- Một số phẫu thuật bít âm đạo:
+ Phương pháp Lefort: khâu kín âm đạo lại, là phương pháp đơn giản nhất.
+ Phương pháp Labharth: xén bớt thành âm đạo sa, khâu bít âm đạo, tái tạo tầng sinh môn.
+ Phương pháp Rouhier: cắt tử cung hoàn toàn rồi khâu kín âm đạo lại.
6.2.4. Theo dõi, chăm sóc sau mổ
Đây là việc làm khá quan trọng đối với sa sinh dục, giúp người bệnh nhanh hồi phục, tránh các biến chứng sau mổ.
- Theo dõi toàn trạng, các dấu hiệu sinh tồn, đặc biệt trong 24 giờ đầu sau phẫu thuật.
- Theo dõi tình trạng chảy máu qua âm đạo và chảy máu trong ổ bụng (nếu có cắt tử cung).
- Theo dõi, chăm sóc ống thông bàng quang tránh tắc ống và đề phòng nguy cơ viêm bàng quang ngược dòng.
- Chế độ dinh dưỡng: cho ăn lỏng sớm, vận động sớm sau mổ. Những ngày sau cần ăn đủ chất dinh dưỡng, chất dễ tiêu, uống đủ nước.
- Chế độ vệ sinh: lau âm đạo, tầng sinh môn hàng ngày bằng dung dịch betadin phụ khoa hoặc các dung dịch sát trùng.
7. DỰ PHÒNG SA SINH DỤC
- Không nên đẻ sớm quá, đẻ nhiều quá, đẻ dày quá. Phải đẻ ở nơi có điều kiện đỡ đẻ an toàn, đỡ đẻ đúng kỹ thuật.
- Không nên để chuyển dạ quá dài, không để rặn đẻ quá lâu.
- Các thủ thuật sản khoa phải làm đúng chỉ định, đúng kỹ thuật và đủ
điều kiện tránh gây sang chấn cho âm đạo và tầng sinh môn.
- Nếu rách tầng sinh môn, dù nhỏ cũng phải khâu lại.
- Sau đẻ không nên lao động quá sớm và quá nặng.
Cần phát hiện và điều trị sớm các bệnh mãn tính gây tăng áp lực ổ bụng
thường xuyên (táo bón trường diễn, ho kéo dài…) là nguyên nhân dẫn đến
